Prinsjesdagconcert

Ennio Morricone (1928-2020) 
Man with a Harmonica uit ‘Once Upon a Time in the West’ (1968) 
(door Stadsorkest The Residents, Residentie Orkest en gastsoliste Hermine Deurloo) 

Bedřich Smetana (1824-1884) 
De Moldau uit ‘Mijn Vaderland’ (1874) 

Riviercruise 

Bedřich Smetana was in hart en nieren een Tsjechisch nationalist in een tijd dat zijn land nog werd overheerst door het grote Habsburgse Rijk. Zijn oeuvre is doordrenkt van vaderlandslievende gevoelens zoals zijn folkloristisch getinte opera De verkochte bruid en de vrij politiek geladen De Brandenburgers in Bohemen, dat om die reden enthousiast door het publiek werd ontvangen. In zijn latere leven bereikte hij een hoogtepunt met een cyclus van zes symfonische gedichten onder de noemer Mijn vaderland waarin hij de mooiste plekken en de spannendste geschiedenissen van Tsjechië de revue liet passeren. Het bekendste en meest tot de verbeelding sprekende deel is De Moldau waarin hij de nationale Tsjechische rivier in detail schildert. In zijn eigen woorden: “De compositie beschrijft de loop van de Moldau, beginnend bij de twee kleine bronnen. De rivier komt door bossen en weides, door het landschap waar boeren een bruiloft vieren, de dans van de waternimfen in het maanlicht; op nabij gelegen rotsen prijken kastelen, paleizen en ruïnes. De Moldau gaat langs stroomversnellingen, waarna zij verbreedt en in Praag langs kasteel Vyšehrad komt. Dan verdwijnt zij magisch in de verte, eindigend in de Elbe.” Smetana maakt er een echte riviercruise van waar de passagiers van bron tot monding de diverse taferelen aan zich voorbij zien trekken. 

Antonín Dvořák (1841-1904) 
Vioolconcert in a, op. 53 (1879) 

• Allegro ma non troppo 

• Adagio ma non troppo 

• Finale: Allegro giocoso ma non troppo 

Boheemse dansen

Op zijn symfonisch gedicht De watergeest en de waternimf uit de opera Rusalka na, speelt water in het oeuvre van Antonín Dvořák nauwelijks een rol. Maar net als Smetana was hij een componist met warme Tsjechische sentimenten. Beroemd waren zijn Slavische dansen en ook de rest van zijn oeuvre is doordrenkt van Boheemse melodieën en dansritmes. Daar doet zijn Vioolconcert niet voor onder. Zo is het tweede deel geïnspireerd op oude Slavische volksliederen en het spetterende rondo is een echte furiant, waarin halverwege even een stemmige dumka opduikt.

Toch was Dvořák in eerste instantie bepaald niet zeker van zijn zaak. Weliswaar was hij een redelijk ervaren violist en was hij zelfs enkele jaren altviolist in een orkest dat regelmatig in het Tsjechisch nationale theater speelde. Zo had hij zelfs meegespeeld in de premières van enkele opera’s van Smetana. Maar een heus virtuoos vioolconcert was andere koek. Gelukkig had hij kennisgemaakt met de beroemdste violist van de negentiende eeuw, Joseph Joachim, aan wie hij het manuscript opstuurde. Deze was enthousiast maar kwam met een aantal voorstellen tot verbetering. Dvořák reviseerde het werk volledig en stuurde ook deze versie naar Joachim. Deze leek tevreden maar heeft uiteindelijk het concert nooit uitgevoerd. Pas op 14 oktober 1883 verzorgde de Tsjechische violist František Ondříček de première in Praag. Het grootste succes kwam echter een maand later toen hij het vertolkte met de Wiener Philharmoniker onder leiding van Hans Richter. Sindsdien is Dvořáks Vioolconcert nooit meer uit de concertzalen verdwenen.

Claude Debussy (1862-1918) 
La mer, trois esquisses symphoniques pour orchestre (1903-1905) 

• De l’aube à midi sur la mer 

• Jeux de vagues 

• Dialogue du vent et de la mer 

Een druppel in de zee 

Hoe anders dan bijvoorbeeld Smetana gaat Claude Debussy te werk in zijn driedelige La mer. Hier geen toeristisch fotoalbum maar veel meer een innerlijke beleving van het fenomeen zee. De componist gaat als een echte impressionist te werk in een stuk dat hij als drie symfonische schetsen aanduidde. Daarin beschrijft hij de zee niet maar geeft er slechts een impressie van. Als luisteraar ben je geen toeschouwer, maar een waterdruppel die de onmetelijke oceaan van binnenuit beleeft. Dat begint al bij de opening die een zonsopgang op zee voorstelt. Het is nog nacht, maar aan de horizon verschijnt het eerste grijze licht van de dageraad. En als je aan de oppervlakte verschijnt, voel je net de eerste zonnestraal die het zacht deinende water in een aangename glinsterende gloed zet. Het spel van de golven in het tweede deel is een oneindige twinkeling van de constante maar steeds gevarieerde golfbeweging. In de storm van het laatste deel laat Debussy zo nu en dan het orkest op volle sterkte horen. Geen Wagneriaanse orkaan, maar een woelige zee die zich uitstekend vermaakt met de windvlagen. 

En dan te bedenken dat Debussy helemaal niet van de zee hield. Het grootste deel van La mer schreef hij in de Bourgogne, mijlenver weg van de zee. Zijn inspiratie haalde hij dan ook niet uit de oceaan zelf, maar uit literaire zeeverhalen en geschilderde zeegezichten. En dat doet hij als geen ander. Met de orkestkleuren, de bijna atonale, maar toch milde akkoorden en melodieflarden schept hij een palet aan kleurvariaties waar een schilder jaloers op zou zijn. 

Kees Wisse